Odmowa realizacji szczepień ochronnych – prawa i obowiązki pacjentów oraz lekarzy
Szczepienia ochronne pełnią kluczową rolę w profilaktyce wielu chorób zakaźnych oraz łagodzeniu ich skutków. Jednakże coraz większa liczba rodziców decyduje się, wbrew przepisom prawa, na odstąpienie od szczepienia swoich dzieci. Czy w takiej sytuacji lekarz może odmówić udzielania świadczeń zdrowotnych małoletniemu pacjentowi?
Obowiązek szczepień nakłada ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Szczepienia ochronne w Polsce są realizowane w oparciu o obowiązujący Program Szczepień Ochronnych (tzw. kalendarz szczepień), który co roku jest aktualizowany i ogłaszany przez Głównego Inspektora Sanitarnego, w Dzienniku Urzędowym Ministra Zdrowia.
Kalendarz szczepień to zbiór zaleceń opracowany przez specjalistów chorób zakaźnych, nad którym pieczę sprawuje Główny Inspektorat Sanitarny. W kalendarzu zapisane są rodzaje szczepień obowiązkowych oraz zalecanych, jakim należy poddać dziecko, a także okres życia malucha, w jakim szczepienia te należy wykonać. Rodzic, który przestrzega zaleceń zawartych w kalendarzu szczepień, dba o zdrowie dziecka i jego ochronę przed wieloma groźnymi chorobami.
Szczepienia obowiązkowe są wykonywane za darmo, zaś szczepienia dodatkowe są płatne. Obecnie do szczepień obowiązkowych należą szczepienia przeciwko: gruźlicy, błonicy, krztuścowi, polio (poliomyelitis), odrze, śwince, różyczce, tężcowi, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW typu B) oraz zakażeniom przeciwko Haemophilus influenzae typu B (Hib). W przypadku osób z grup podwyższonego ryzyka także przeciwko: pneumokokom, ospie wietrznej, błonicy, tężcowi i wściekliźnie.
O umieszczeniu szczepień w grupie obowiązkowych bądź zalecanych decydują takie czynniki, jak częstotliwość występowania choroby, jej przebieg, konsekwencje zachorowania oraz powikłania, a także koszt programu powszechnego szczepienia dzieci i możliwości finansowania go z budżetu państwa. Niektóre szczepienia odpłatne są finansowane przez organy samorządu terytorialnego na podstawie uchwały o wyasygnowaniu środków na ochronę populacji mieszkańców o podwyższonym ryzyku zachorowania.
Obowiązki lekarzy
Obowiązkiem każdego lekarza rodzinnego jest poinformowanie rodziców małoletniego pacjenta o konieczności poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym a także poinformowanie o szczepieniach szczególnie zalecanych. Kwalifikacji do wykonania szczepienia ochronnego dokonuje lekarz przeprowadzając badanie w celu wykluczenia ewentualnych przeciwskazań do wykonania tego zabiegu medycznego. To lekarz zlecający szczepienie ponosi odpowiedzialność za poprawność przeprowadzenia kwalifikacji do szczepienia oraz jego udokumentowanie.
Obowiązki rodziców
To przede wszystkim na rodzicach spoczywa szczególny obowiązek podejmowania decyzji, które chronią interes dziecka, sprzyjają ogólnemu rozwojowi psychofizycznemu i zapewnią właściwą jakości zdrowia i życia malucha. Interes dziecka jako jedna najwyższych wartości znalazł swoje odzwierciedlenie w przepisach prawa m.in. Konstytucji, Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym a także Konwencji o prawach dziecka. Zgodnie z tym ostatnim aktem Państwa-Sygnatariusze aktu „uznają prawo dziecka do jak najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej. Państwa-Strony będą dążyły do zapewnienia, aby żadne dziecko nie było pozbawione prawa dostępu do tego rodzaju opieki zdrowotnej”. Dlatego to rodzice mają obowiązek zadbać o wykonanie szczepień ochronnych u dzieci. Rodzicom, uchylającym się od tego obowiązku grożą wysokie kary finansowe, a także, w skrajnej sytuacji, możliwość ograniczenia praw rodzicielskich.
Gdy rodzic nie wyraża zgody na szczepienia
Do Rzecznika Praw Pacjenta docierają sygnały ze strony zaniepokojonych rodziców, którym lekarz odmówił udzielenia konkretnych świadczeń zdrowotnych z powodu niedotrzymania przez rodziców obowiązku szczepienia małych pacjentów. W praktyce oznacza to, że odstąpienie od leczenia dziecka wyłącznie z powodu braku wykonania obowiązkowego szczepienia małego pacjenta przez rodziców stanowi ograniczenie w dostępie do świadczeń zdrowotnych dla tego dziecka. W rezultacie, mały pacjent może znaleźć się „poza systemem” czyli bez opieki medycznej finansowanej przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Takie postępowanie może skutkować bezpośrednim zagrożeniem zdrowia lub życia dziecka. Na przykład, w sytuacji w której dziecku nie udzielono pomocy lekarskiej a jego stan zdrowia uległby pogorszeniu rodzice byliby zmuszeni do skorzystania z pomocy na szpitalnym oddziale ratunkowym.
Obowiązki kierownika placówki medycznej
Skutki takiej decyzji podjętej zarówno przez rodziców dziecka, jaki lekarza bezpośrednio dotykają małego pacjenta, który nie jest w żadnym stopniu odpowiedzialny za zaistniałą sytuację. Kierując podmiotem leczniczym powinien w takiej sytuacji zapewnić opiekę nad dzieckiem sprawowaną przez innego, zatrudnionego lekarza. Oczywiście każdą tego typu sytuację należy rozpatrywać indywidualnie, niejednokrotnie wobec zaostrzenia się konfliktu między rodzicami a lekarzem, zmiana lekarza prowadzącego będzie uzasadniona. Jednak żadne okoliczności nie usprawiedliwiają pozostawienia małego pacjenta bez opieki lekarskiej i tym samym pozbawienia realizacji jego podstawowego prawa czyli prawa do świadczeń zdrowotnych.
Zgodnie z przepisami lekarz ma prawo do odmowy udzielania świadczeń zdrowotnych z zastrzeżeniem spełnienia warunków określonych w odpowiednich przepisach. Jest to jednak sytuacja wyjątkowa, która nie może w stać w sprzeczności z prawem pacjenta do uzyskania świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej.
Oświadczenie woli
Pacjent ma prawo wyboru placówki podstawowej opieki zdrowotnej, w której także dokonuje jednocześnie wyboru lekarza, pielęgniarki lub położnej podstawowej opieki zdrowotnej. Składa w tym celu pisemne tzw. oświadczenie woli czyli deklarację wyboru wskazując z imienia i nazwiska lekarza, który będzie jego lekarzem rodzinnym. To oświadczenie jest jednostronną czynnością prawną i nie może zostać unieważnione wyłącznie decyzją lekarza rodzinnego, który odmawia leczenia nieszczepionego dziecka. Rodzice mogą wówczas ponownie dokonać wyboru lekarza prowadzącego leczenie dziecka, pozostając w tej samej placówce medycznej.
Prawo do dostatecznie wczesnej informacji o zamiarze odstąpienia od leczenia
W tym roku jedną ze spraw prowadzonych przez Rzecznika Praw Pacjenta było postępowanie wyjaśniające w sprawie małoletniego pacjenta, któremu przychodnia lekarska odmówiła leczenia z powodu braku zgody rodziców na szczepienia ochronne dziecka. Kierownictwo placówki w piśmie skierowanym do rodziców kategorycznie odmówiło udzielenia świadczenia zdrowotnego bez jakiejkolwiek możliwości wyjaśnienia przyczyn zaistniałego sporu. W piśmie zabrakło jednak informacji, że do czasu znalezienia innego lekarza, dotychczasowy lekarz prowadzący będzie sprawować dalszą opiekę medyczną nad małym pacjentem. Znajdowała się tam natomiast lista innych placówek medycznych udzielających świadczeń zdrowotnych w miejscu zamieszkania. W toku przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego Rzecznik Praw Pacjenta stwierdził naruszenie prawa pacjenta do dostatecznie wczesnej informacji o zamiarze odstąpienia od leczenia. Rzecznik wezwał także placówkę medyczną do realizacji procedury związanej z odstępowaniem lekarza od leczenia pacjenta, zgodne z obowiązującymi przepisami prawa.
Warto pamiętać, iż w sytuacji, kiedy lekarz korzysta z przysługującego mu prawa odstąpienia od leczenia, ma obwiązek uprzedzić o tym pacjenta dostatecznie wcześnie – takie odstąpienie nie może być dla niego zaskoczeniem. Pacjent ma mieć zapewniony czas na to, aby wybrać innego lekarza np. z listy, która została mu przekazana wraz z informacją o odstąpieniu od leczenia. Tym samym informowanie pacjentów o odstąpieniu od leczenia z dniem przekazania takiej informacji, jest postępowaniem nieprawidłowym.
Pacjent jest najważniejszy
Opisana sytuacja, która naraża na niebezpieczeństwo zdrowie małoletniego pacjenta i jest wyłącznie efektem konfliktu między lekarzem a rodzicami, nigdy nie powinna mieć miejsca. Należy pamiętać, że w tym sporze zawsze najważniejszy mały pacjent i jego dobro. Nie można w imię realizacji obowiązku szczepień pozostawiać dziecka bez jakiejkolwiek opieki lekarskiej.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty.
- Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.
- Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.
- Konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r.